Gdyby nasi praprzodkowie otworzyli aptekę, na jej kamiennych półkach znalazłyby się wyciągi z leczniczych ziół, środki antyseptyczne, opatrunki i narzędzia chirurgiczne. Jak to możliwe, że medycyna zapowiadała się całkiem nieźle już dziesiątki, a może setki tysięcy lat temu?
Życie naszych pradawnych przodków nie było łatwe. Nieustanne zagrożenie ze strony drapieżników, trudy zdobywania pożywienia, wypadki w czasie polowań to nie jedyne, co utrudniało życie pierwszym przedstawicielom człowiekowatych. Oni również chorowali, w dodatku na podobne schorzenia, które towarzyszą ludzkości dzisiaj.
Naukowcy odnajdują na to dowody w licznych znaleziskach archeologicznych – szkielety z paleolitu noszą ślady osteoporozy, krzywicy czy próchnicy, potwierdzają też tezę, że wysoka śmiertelność w połogu była wówczas powszechnym zjawiskiem. Ówczesnym ludziom śmiertelnie zagrażały przeróżne pasożyty i inne drobnoustroje, które dziś zwalczamy antybiotykami i innymi lekami, nie pomagał również wszechobecny brak higieny, a także klimat – bardzo ciężkie zimy czy wysoka wilgotność.
Starali się przetrwać jak najdłużej
Na podstawie zachowanych szkieletów archeolodzy określają długość życia człowieka pierwotnego na ok. 35 lat – dla nas dzisiaj to tyle, co nic! A przecież nasi przodkowie bardzo starali się przetrwać jak najdłużej – walcząc z drapieżnikami przy pomocy coraz lepszych narzędzi, coraz różnorodniej się odżywiając, a także próbując leczyć swoje kontuzje i choroby. Można więc śmiało powiedzieć, że ojcem medycyny nie jest słynny Hipokrates, ale raczej jakiś anonimowy Homo sapiens neanderthalensis, a może nawet Australopithecus?
Mówiąc o medycynie prehistorycznej, mamy na myśli czasy, zanim ludzkość nauczyła się czytać i pisać, termin obejmuje więc bardzo szeroki okres i różni się w zależności od regionów świata i kultur. Pierwszymi dowodami na to, że ludzie pierwotni próbowali swoich sił w lecznictwie, są datowane na dziesiątki tysięcy lat rysunki skalne zachowane w różnych regionach świata. Dowodów na rozwój medycyny prehistorycznej naukowcy szukają też w artefaktach z okresu paleolitu, odnalezionych w różnych zakątkach świata pradawnych szczątkach ludzkich, a także na podstawie badań antropologicznych plemion, które do dziś żyją z dala od cywilizacji i posługują się tradycyjnymi metodami swoich przodków.
Wiedza o roślinach
Historia ziołolecznictwa jest ściśle związana z historią medycyny i datuje się ją od czasów prehistorycznych. Ślady licznych pyłków znanych dzisiaj ziół leczniczych odnajdywano w miejscach pochówku ludzi pierwotnych (np. słynna jaskinia Szanidar w Kurdystanie, gdzie znajdują się groby neandertalczyków sprzed 60 tys. lat), zioła odnaleziono również w rzeczach osobistych Ötziego odnalezionego w Alpach (jego szczątki datuje się na 3300 rok p.n.e.). Naukowcy uważają, że w obu przypadkach nie jest to przypadek, gdyż rodzaj odnalezionych ziół pasuje do schorzeń, na które cierpieli zmarli.
Dziś uważa się, że na terenie Eurazji od tysięcy lat znany i używany był krwawnik pospolity, znany ze swoich właściwości przeciwzapalnych, przeciwkrwotocznych, bakteriostatycznych i przeciwskurczowych. Można zgadywać, że już wówczas służył do łagodzenia dolegliwości jelitowych i do opatrywania ran. Te ostatnie były z pewnością poważną bolączką naszych przodków. W Europie, Azji i północnej Afryce mogli stosować na nie liście dziurawca zwyczajnego (wydzielające substancje antybakteryjne), liście przewrotnika pospolitego (zawierające taniny), a także korzeń żywokostu lekarskiego (który, dzięki zawartości alantoiny, wspomaga gojenie skóry). W basenie Morza Śródziemnego przeciwko biegunce możliwe było stosowanie ślazu zaniedbanego, prawdopodobnie wykorzystywano też odkażający rozmaryn.
Naukowcy uważają, że tysiące lat temu zioła aplikowano chorym w postaci wywarów, a także balsamów i okładów, do tworzenia których używano również tłuszczu zwierzęcego, miodu czy białka jaj.
Pierwsze skalpele?
Arsenał prehistorycznych narzędzi ludzi pierwotnych nie zawsze wykonany był z kamienia. W zależności od położenia geograficznego, ludzie mieli do dyspozycji również szkliwo wulkaniczne, zęby rekina, krzemień, muszle, bambus, drewno, kości zwierzęce czy ciosy mamutów. Tworzone z nich narzędzia służyły do obrony przed drapieżnikami i do codziennych czynności, ale nie tylko.
Wiele wskazuje, że dziesiątki tysięcy lat temu wykorzystywano je również do zabiegów chirurgicznych. Antropolodzy dochodzą do takich wniosków na podstawie obserwacji dzisiejszych plemion, których osiągnięcia cywilizacyjne nie zmieniały się od tysiącleci. Wiadomo na przykład, że Polinezyjczycy z atolu Vaitupu wycinali zmiany skórne czy polipy za pomocą narzędzia zwanego ponga kiva, wykonanego z zęba rekina, a aborygeni zszywali rany i składali kości, wykorzystując glinę.
W Ameryce Południowej, Afryce i Indiach rozwinęła się technika chirurgiczna polegająca na zamykaniu ran za pomocą szczęk jednego z występujących tam gatunków mrówek, których używano jako swego rodzaju klamerek szyjących. Znaleziska archeologiczne również dowodzą, że nasi praprzodkowie nie bali się eksperymentować chirurgicznie – niemal na wszystkich kontynentach odnaleziono czaszki ze śladami zabiegu trepanacji. Można się domyślać, że celem wywiercania otworów w czaszkach mogło być leczenie krwiaków czy zmniejszanie ciśnienia śródczaszkowego. Co istotne, wiele odnalezionych czaszek posiada zagojone ślady operacji, co oznacza, że pacjenci ewidentnie przeżyli zabieg. A to z kolei wskazuje na ówczesną znajomość środków antyseptycznych pozwalających uniknąć zgonów z powodu zakażenia.
Zęby sprzed tysiącleci
Zawodowe wyzwania jaskiniowych dentystów bardzo przypominały pracę współczesnych stomatologów. Dwa ludzkie zęby znalezione na północy Włoch, datowane na mniej więcej 13 tys. lat wskazują, że nasi przodkowie mieli problem z kamieniem nazębnym i próchnicą. Pokazują również ingerencję medyczną, polegającą na usuwaniu chorej tkanki przy pomocy zaostrzonych kamiennych narzędzi. Powstałe w ten sposób ubytki zaklejono gęstą czarną naturalną masą bitumiczną, przypominającą współczesny asfalt. Można ją uznać za prehistoryczną plombę. Odnalezione szczątki pokazują też choroby zębów, z jakim zmagali się dawni ludzie. Ciekawym okazem jest neandertalczyk znaleziony w Hiszpanii, cierpiący na ropień okołozębowy, a przy okazji również pasożyty układu pokarmowego. Trudno uwierzyć, ale był on leczony… aspiryną. Wyniki analizy jego płytki nazębnej wykazały obecność kory topoli, która zawiera przeciwbólowy i przeciwzapalny kwas salicylowy – składnik dzisiejszej aspiryny.
Fascynującym znaleziskiem na jego zębach są też ślady pleśni, z której obecnie wytwarzany jest antybiotyk – penicylina. Z kolei czaszka odnaleziona w Danii przeżyła borowanie zębów – naukowcy uważają, że zabieg odbył się przy pomocy znanego w neolicie świdra łukowego.
Nie mniej interesujące są dowody na to, że tysiące lat temu starano się dbać o uzębienie. Odnaleziony w Skandynawii zaschnięty kawałek dziegciu uzyskanego w procesie podgrzewania brzozowej kory żywicznej miał ślady ludzkich zębów i ludzkie DNA. Naukowcy oszacowali wiek znaleziska na prawie 6 tysięcy lat i uznali, że to prehistoryczna guma do życia. Jej żucie było prawdopodobnie sposobem na zachowanie higieny jamy ustnej i leczenie jej chorób, gdyż w dziegciu znajdują się bakteriobójcze benzeny i fenole.
Czy to możliwe?
Dziś trudno nam uwierzyć, że dziesiątki, a nawet setki tysięcy lat temu możliwe było przeprowadzanie udanych operacji chirurgicznych, a nawet leczenie prostych dolegliwości za pomocą wyciągów z roślin. Wszystko jednak wskazuje na to, że ludzie pierwotni nie różnili się od nas tak bardzo, jak nam się wydaje. Byli inteligentni, mieli dobry zmysł obserwacji, uczyli się i szybko zyskiwali doświadczenie. Czy to wystarczyło, by poznać meandry funkcjonowania ludzkiego ciała, które do dziś dla całkiem sporej części ludzkości pozostają tajemnicą? Być może w każdej epoce zdarzały się wybitne jednostki wyprzedzające współczesnych intelektem, odwagą i zapałem do eksperymentowania. Również w przysłowiowej jaskini.
Na co mogli chorować ludzie pierwotni?
- choroba zwyrodnieniowa stawów – podnoszenie i przenoszenie ciężkich przedmiotów, np. kamieni czy konarów, mogło obciążać stawy kolanowe,
- mikropęknięcia kręgosłupa i spondyloliza - efekt przeciągania głazów na duże odległości,
- krzywica – wskazują na to liczne znaleziska archeologiczne, a powodem może być zbyt niski poziom witaminy D u plemion żyjących na gęsto zalesionym terenie,
- infekcje i ich powikłania - u ludów polujących na zwierzynę oraz zbierających żywność, urazy musiały być czymś powszechnym. Nie istniały antybiotyki, środki antyseptyczne czy szczepionki, a wiedza o bakteriach, wirusach, grzybach i innych potencjalnych patogenach była prawdopodobnie zerowa,
- próchnica, kamień nazębny – oraz prawdopodobnie wszystkie współczesne nam choroby zębów. Ludzie pierwotni żywili się mięsem, owocami, orzechami czy grzybami i nie mieli możliwości dbania o higienę jamy ustnej,
- nowotwory – choć przypisujemy je współczesnemu tempu życia, stresowi i używkom, występowały od początku ludzkości. Do niedawna najstarszym śladem nowotworu był ten znaleziony w żebrze Neandertalczyka żyjącego przed 120 tysiącami lat, jednak niedawno naukowcy odkryli ślady kostniaka kostnawego, raka kości, w kręgosłupie australopiteka. Znalezisko datuje się na prawie 2 mln lat!
Autor: Kamila Śnieżek
ZOBACZ TAKŻE:
Odmowa obsługi pacjenta bez maseczki w aptece? To nie takie proste!
Branżowe media obiegła informacja, przekazana przez sanepid szefowi Ogólnopolskiego Związku Zawodowego Techników Farmaceutycznych, zgodnie z którą aptekarze mogą odmówić obsługi pacjentowi bez maseczki. Magazyn Aptekarski sprawdza, jakie umocowanie prawne ma takie twierd...
Czytaj więcej
Decyzja podkomisji: cofnięcie zezwolenia za naruszenie niezależności farmaceuty
Naruszenie niezależności farmaceuty może skutkować cofnięciem zezwolenia dla apteki przez WIF - taki przepis przegłosowała podkomisja zajmująca się ustawą o zawodzie farmaceuty. Dziś też zakończyła swoje prace, przyjmując projekt ustawy o zawodzie farmaceuty. Teraz zajmi...
Czytaj więcej
