Niedawno zaprezentowany został projekt ustawy o wyrobach medycznych. Jednocześnie słychać głosy, że pora na nowelizację ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia. I w jednym, i w drugim przypadku konsekwencją prac mogą być zapisy regulujące w końcu rynek reklam suplementów i wyrobów medycznych. Czy jednak do tego dojdzie? Temat wałkowany jest od lat, padały w tej sprawie mocne słowa i rozmaite zapewnienia, tymczasem odbiorcy reklam dalej wprowadzani są w błąd.
Gdy po latach niemal całkowitej wolnoamerykanki atmosfera wokół reklam suplementów zaczęła gęstnieć, szybko została rozładowana. Do dziś tajemnicą jest, jak to się stało. Był w każdym razie projekt ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywieniu, który miał zlikwidować patologię w tym zakresie, ale nagle zniknął. Przestał być obiektem zainteresowania rządzących. Producenci woleli jednak dmuchać na zimne. Teraz reklamują przede wszystkim wyroby medyczne, bo to pozwala im dalej na pełną swobodę. W końcu w sprawie suplementów przygotowali dwie samoregulacje. Miały one dowieść, że zależy im na wyeliminowaniu ze swojego grona producentów suplementów, którzy zamieszczają w treściach reklam nieprawdziwe informacje.
Przestawienie się producentów z reklamowania suplementów na reklamowanie wyrobów medycznych nie jest więc skutkiem przemyślanych i konsekwentnych działań podjętych przez rząd i resort zdrowia po to, by ich odbiorcy nie byli wprowadzani w błąd. I jednocześnie wypadkiem przy tej pracy, spowodowanym tym, że skoro powstały przepisy regulujące reklamy suplementów producenci, by dalej mieć wolną rękę, uciekli w stronę wyrobów medycznych. Było ucieczką do przodu, by mogli zademonstrować, że sami chcą, by nie było nierzetelnych reklam. Bo – warto przypomnieć – rząd miał plany, by ukrócić wolnoamerykankę w reklamach suplementów.
Proste założenia: zakazy i kary
Prace nad mającą do tego doprowadzić nowelizacją ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia były już bardzo zaawansowane. Jej założenia były proste. Reklamy suplementów nie mają wprowadzać ich odbiorców w błąd poprzez stosowanie w nazwach suplementów członu głównego wspólnego z nazwą wyrobu medycznego, kosmetyku lub produktu leczniczego. Czyli poprzez stosowanie w odniesieniu do suplementów tzw. marek parasolowych. Nowelizacja zakazywała też wprowadzania w błąd co do właściwości suplementów. Służyć temu celowi miał m.in. obowiązek zamieszczania w prezentacjach i reklamach suplementów informacji: „Suplement diety jest środkiem spożywczym, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety”.
W projektowanej nowelizacji była też mowa o sposobie prezentacji i reklamowania suplementów, zakaz wykorzystywania w nich wizerunku lub rekomendacji rzeczywistego lub fikcyjnego lekarza, farmaceuty, pielęgniarki, położnej lub osoby posiadającej wykształcenie medyczne lub pokrewne oraz ogromne kary - do 20 mln zł - za złamanie przepisów.
Potem przeprowadzono konsultacje społeczne projektu, w wyniku których zgłoszono do niego rozmaite uwagi. W podobnym czasie organizacje producentów suplementów nagle poinformowały o opracowaniu Kodeksu Dobrych Praktyk Reklamy Suplementów Diety, którego powstanie zapowiadały wiele miesięcy wcześniej, ale nie dotrzymywały żadnego podanego przez siebie terminu. A tu nagle okazało się, że kodeks już jest, że podpisało się pod nim wielu producentów i z tego powodu – w ich opinii – sprawę należy uznać za załatwioną. Zdumienia takim rozwojem wypadków nie krył nawet UOKiK, który analizował kolejne wersje tworzonego przez miesiące kodeksu i wskazywał ich słabości. Co konkretnie? Że kodeks nie wnosi niczego nowego, a jedynie zakłada to, co już i tak jest w przepisach.
Brak skutecznego nadzoru
Nagłe ujawnienie kodeksu mogło być spowodowane trwającymi wtedy pracami nad nowelizacją ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia, ale nie tylko. Uwadze producentów nie mogło umknąć działanie przy resorcie zdrowia zespołu ds. uregulowania reklamy leków, suplementów diety i innych środków spożywczych oraz wyrobów medycznych. A ten na zakończenie swoich prac stwierdził, że reklamy suplementów, ale też leków i wyrobów medycznych często wprowadzają ich odbiorców w błąd. Podkreślił też, że brakuje skutecznego nadzoru nad reklamami. Za słuszny uznawał pomysł wprowadzenia zakazu marek parasolowych dla produktów o różnym statusie prawnym, chciał, żeby organy kontrolne mogły natychmiastowo wstrzymać reklamy. Sugerował wprowadzenie bardziej dotkliwych sankcji za reklamy naruszające prawo.
Wcześniej była też wspólna akcja 12 instytucji pod hasłem „Suplementy to nie leki”, w efekcie której powstał poradnik dla konsumentów. Szefowie dwóch z tych instytucji – UOKiK i GIS – rozesłali do 315 producentów i dystrybutorów suplementów informację, w której zwracali uwagę na nierzetelność reklam. Wypunktowali w niej, jakich treści nie mogą zawierać reklamy i odwołali się do Kodeksu Etyki Reklamy z 2014 r. Prosili o weryfikację sposobu i treści prezentacji oraz reklamy suplementów, zasugerowali wdrożenie działań samoregulujących. To ostatnie być może dlatego, że zmian w ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia nie rozważano wtedy jeszcze lub dlatego że wydawały się zbyt odległe, a problem nierzetelnych reklam gwałtownie narastał.
Prac nie kontynuowano
Później był jeszcze w Sejmie parlamentarny zespół ds. regulacji rynku farmaceutycznego. W maju 2017 r. spotkał się, żeby dyskutować o suplementach diety. Jego uczestnicy przedstawili swoje – bardzo odmienne – racje i więcej już do rozmowy na ten temat na tym forum nie powrócili. W obecnej kadencji zespół ten nie został reaktywowany.
Przepadł też bez wieści projekt nowelizacji ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia, mimo że prace nad nim były w zasadzie ukończone. Po konsultacjach społecznych prac nad nim nie kontynuowano, nie wyjaśniając przyczyn takiej decyzji. Organizacje producentów suplementów prezentowały natomiast stanowisko, że przestał być potrzebny, skoro wprowadziły w życie swój kodeks.
Problem nierozwiązany
Tyle że jego istnienie nie rozwiązało w zasadzie żadnego problemu. Po pierwsze dlatego, że kodeks – ujmując rzecz skrótowo – przewidywał wewnętrzne, czyli dokonywane w gronie producentów, karanie za złamanie jego postanowień. Odbiorcy reklam, konsumenci suplementów nie mieliby więc o ich nałożeniu pojęcia. Na dodatek kary te nie miały mieć charakteru finansowego, więc nie byłyby dotkliwe. Takie kary, o ile w ogóle by je nakładano, nie odstraszałyby więc innych producentów od łamania zapisów kodeksu. Bo nie warto przejmować się upomnieniem, skoro nikt się o nim nie dowie.
Po drugie – producenci postanowili nie narażać się na żadne kodeksowe obostrzenia i zaczęli równolegle produkować wyroby medyczne. Pod tymi samymi nazwami, co suplementy, korzystając więc ze sprawdzonych wzorców. I to wyroby medyczne, nie suplementy zaczęli od pewnego momentu głównie reklamować. A wobec wyrobach medycznych ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia ani kodeks nic nie mówią.
A konkretów wciąż nie ma
Na początku tego roku, gdy interpelację w sprawie uregulowania reklamy leków, suplementów diety i wyrobów medycznych złożyła posłanka Marcelina Zawisza, braku konkretnych aktualnych pomysłów na rozwiązanie problemu reklamy suplementów nie ukrywała Józefa Szczurek-Żelazko, sekretarz stanu w Ministerstwie Zdrowia. Odpowiedziała bowiem jedynie, że trwają prace koncepcyjne nad nowelizacją ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia, mające m.in. i tę kwestię na uwadze. Nie wspomniała jednak o dawnym projekcie leżącym gdzieś w ministerialnej szufladzie i powodach takiej decyzji rządzących sprzed kilku lat ani o tym, czy prezentowane wtedy rozwiązania zostaną teraz wykorzystane w jakimś zakresie, a jeśli tak – w jakim.
Porozumienie bez znaczenia
Sekretarz stanu wspomniała natomiast o tym, że jesienią ub.r. podpisano porozumienie nadawców telewizyjnych oraz organizacji zrzeszających producentów suplementów diety w sprawie zasad rozpowszechniania reklam suplementów diety. Tyle że to porozumienie niewiele zmienia. Przede wszystkim dlatego że ogranicza się do nadawców telewizyjnych, a tym samym pomija wszystkie inne media: prasę, radio i internet. Tymczasem wydatki reklamowe producentów w internecie z roku na rok biją kolejne rekordy pod względem wysokości, a siedzenie przed komputerem zastępuję już dziś wielu osobom oglądanie telewizji.
Poza tym porozumienie, jak kodeks etyczny sprzed kilku lat, znów ma charakter samoregulacji. To oznacza, że złamanie zasad w nim zapisanych nie wiąże się z żadnymi sankcjami czy karami finansowymi. Biorąc pod uwagę wcześniejsze doświadczenia, i ta samoregulacja wygląda więc na kolejne działanie branży, które ma powstrzymać regulatora przed wprowadzeniem zmian w przepisach. A tylko zmiany w prawie, obowiązujące wszystkich producentów suplementów, będą dawały rzeczywiste, a nie tylko pozorne efekty. A tego, jak widać, nie osiągnie się bez dotkliwych i nieuchronnych kar pieniężnych. Z punktu widzenia konsumentów korzystne mogłoby być także wprowadzenie innych restrykcji, szczególnie nakazu publicznego informowania o nałożonych karach.
Co warto jeszcze dodać, pojawienie się tego porozumienia dobitnie dowodzi czegoś, czemu producenci chętnie by zaprzeczyli. Że szumnie podpisany jakiś czas wcześniej kodeks etyczny nie zdał egzaminu. Bo gdyby zdał, nie trzeba by przecież podpisywać żadnego kolejnego dokumentu. Porozumienie, o którym wspominała Szczurek-Żelazko, byłoby więc niepotrzebne.
Obecnie, w pół roku od wejścia w życie tego porozumienia zauważyć można jeszcze jedną rzecz, która nie była wiadoma wcześniej. Będąc widzem telewizyjnym nie mającym pojęcia o istnieniu porozumienia, można do dziś trwać w przekonaniu, że w tej sprawie nic się nie zmieniło. Paragraf 5 porozumienia, mówiący o tym, że reklamę suplementu oznacza się informacją graficzną z tekstem: „Suplement diety. Zawiera składniki, które wspomagają funkcje organizmu poprzez uzupełnianie normalnej diety. Nie ma właściwości leczniczych”, pozostaje bowiem nieskuteczny. Reklamy są tak konstruowane, że nawet jeśli tekst ten jest podawany, to w sposób, który umyka uwadze widza.
A poza tym, jak już wspomniano od pewnego czasu, to nie reklamy suplementów, ale wyrobów medycznych, są dziś poważniejszym problemem, jeśli bierze się pod uwagę prawidłowość treści, które docierają do ich odbiorców.
Implementacja, ale nie tylko
Biorąc to wszystko pod uwagę, trwające obecnie prace nad nowelizację ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia, o której mówił niedawno wiceminister zdrowia Maciej Miłkowski, nie będą miały większego znaczenia. Ewentualne ograniczenia prezentacji i reklamy suplementów, wprowadzenie obowiązkowych napisów na ich opakowaniach, zakaz wprowadzania ich odbiorców w błąd, a nawet ogromne kary wydają się dziś bowiem bezcelowe, skoro rynek przestawił się na wyroby medyczne i to je dziś reklamuje. Nie zważając na zapisy branżowego kodeksu, który dotyczy przecież nie wyrób medycznych, a jedynie suplementów, więc z formalnego punktu widzenia trudno im cokolwiek zarzucić.
Znacznie większe znaczenie można natomiast przypisywać projektowi ustawy o wyrobach medycznych. Jest to projekt autorstwa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, pod którego nadzorem pozostają – jak sama nazwa wskazuje – wyroby medyczne. Zasadniczo projekt ma prowadzić do implementacji do polskiego prawa dwóch unijnych rozporządzeń, ale jednocześnie może przyczynić się do wprowadzenia rozwiązań, które uregulują rynek reklam wyrobów medycznych i jednocześnie ukrócą praktyki polegające na wprowadzaniu w błąd potencjalnych odbiorców tych reklam.
Projekt ustawy o wyrobach
Jak można przeczytać w uzasadnieniu do tej ustawy, wprowadza ona przepisy regulujące zasady prowadzenia reklamy wyrobów medycznych oraz reklamy usług świadczonych przy pomocy wyrobów. Wymienia szczególne formy reklamy, począwszy od reklam prasowych, na sponsorowaniu kongresów naukowych skończywszy, co ma pozwolić na wyeliminowanie obecnie spotykanych na rynku niekorzystnych zjawisk. Dlatego projektowane przepisy określają elementy składowe reklam, formę ich prowadzenia, sposób formułowania komunikatów reklamowych oraz rodzaje decyzji nakładanych przez prezesa URPL. Ograniczenia dotyczące reklam usług, w których wykorzystywane są wyroby medyczne, mają natomiast prowadzić do tego, by reklamy te nie obiecywały efektów, które są niemożliwe do osiągnięcia.
W projekcie napisano więc, że reklama wyrobu nie może:
- sugerować, że użycie wyrobu umożliwia uniknięcie konsultacji lekarskiej lub zaleconej przez lekarza lub inną osobę wykonującą zawód medyczny terapii, zabiegu lub badań diagnostycznych,
- sugerować, że brak stosowania wyrobu spowoduje pogorszenie stanu zdrowia,
- posługiwać się sformułowaniami, które nie mają ugruntowanego znaczenia,
- posługiwać się stwierdzeniami lub oświadczeniami, które mówią, że wyrób jest nieomylny, niezawodny albo, że coś jest pewne lub gwarantowane, a stosowanie wyrobu przyczyni się do poprawnego leczenia,
- zawierać treści, które mogą prowadzić do błędnej autodiagnozy przez przytaczanie szczegółowych opisów przypadków i objawów choroby,
- sugerować, że nawet osoba zdrowa stosująca wyrób poprawi swój stan zdrowia,
- wykorzystywać przesadnych, alarmujących lub wprowadzających w błąd wyrażeń, grafik i innych materiałów obrazujących zmiany w ludzkim ciele spowodowane chorobą lub urazem lub wpływem wyrobu na ciało ludzkie,
- prezentować wyłącznie pozytywnych informacji o wyrobie z pominięciem negatywnych,
- wykorzystywać wizerunku osób podających się za osoby wykonujące zawody medyczne lub przedstawiać osoby prezentujące wyroby w sposób sugerujący, że wykonują taki zawód,
- sugerować, że podmiot reklamujący lub występujący lub przywołany w reklamie jest podmiotem licznym, naukowym lub badawczy, lub że prowadzi taką działalność.
Dodatkowo, według projektu ustawy o wyrobach medycznych, reklamy wyrobów nie mogą być skierowane wyłącznie lub głównie do dzieci.
Oczywiście, to prawnicy muszą ocenić, czy zawarte w tym projekcie zapisy nie pozostawiają producentom jakichś furtek, dzięki którym mogliby nadal uprawiać reklamową wolnoamerykankę. Budzi ona jednak ogromne nadzieje. Rosną one dodatkowo pod wpływem deklaracji wiceministra Miłkowskiego, że planowana jest nowelizacja ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Bo w niej mogą znaleźć się przecież zapisy odnośnie reklamowania suplementów diety. Jeśli tak się stanie, nie będzie możliwe przeprowadzenie przez producentów takiego manewru, jak ten, który obserwowaliśmy dwa – trzy lata temu. Warunek – przepisy nie mogą być dziurawe, a potencjalne kary grożące za ich nieprzestrzegania – muszą być dotkliwe i nieuchronne.
Autor: Małgorzata Grosman
Artykuł pochodzi z wrześniowego wydania "Magazynu Aptekarskiego". Chcesz otrzymywać bezpłatnie nasz "Magazyn" w wersji elektronicznej? ZAPISZ SIĘ DO APTEKARSKIEGO NEWSLETTERA:
PRZECZYTAJ:
Bezpieczeństwo epidemiczne w sklepach i szkołach. Liczne skargi do RPO
Przepisy zobowiązujące do noszenia maseczek są nadal wadliwe, bo wydane bez właściwej podstawy prawnej. W sklepach niejednokrotnie dochodzi przez to do sporów na linii obsługa-klient. Niejasne zasady prawne dotyczą również kwestii noszenia maseczek w niektórych szkołach ...
Czytaj więcej
