Sztuka leczenia i sporządzania leków są starsze, aniżeli dzieje cywilizacji ludzkiej. A przekonuje o tym tabliczka gliniana z państwa Sumeru, odnaleziona przez amerykańską ekspedycję archeologiczną jeszcze w drugiej połowie XIX w.
Odczytanie owej tabliczki miało miejsce dopiero w latach 50. po drugiej wojnie światowej. Okazało się, że zapisu dokonał nieznany sumeryjski lekarz żyjący pod koniec III tysiąclecia przed nar. Chrystusa. Dowiedziano się również, że już w tamtych zamierzchłych czasach – jako leków – używano surowców pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego (te pierwsze zresztą stanowiły większość).
Tymianek i czarcie łajno
Z roślin ów anonimowy lekarz wymieniał mirt, kasję, tymianek, czarcie łajno, wierzbę, gruszę, jodłę, figowiec i palmę daktylową. Dowiedzieliśmy się także, że w skład leków wchodziły różne części roślin, jak korzenie, nasiona, drewno, kora, kwiaty, a także żywice – zarówno w formie kawałków, jak i w postaci sproszkowanej.
Chlorek sodu i muł rzeczny
Z substancji mineralnych najczęściej wymieniane są pewne sole, które prof. Samuel Noah Kramer z Filadelfii, ów znakomity „tłumacz” słynnej tabliczki (do spółki z chemikiem Martinem Levey), zidentyfikował jako chlorek sodu i azotan potasu oraz alkalia; i co ciekawe – z jednoczesnym zaleceniem oczyszczania poszczególnych składników przed sproszkowaniem. Z surowców zwierzęcych gliniana tabliczka wymienia skórę węża, skorupę żółwia oraz bliżej nie zidentyfikowany… muł rzeczny.
Zastanawiające jest tylko to, że zapisy sumeryjskiego lekarza nie zawierają żadnych wskazówek – w jakich ilościach poszczególne składniki winny być użyte. Być może… stanowiło to tajemnicę, której ów lekarz nie chciał ujawniać? Nie wiadomo również, na jakie choroby poszczególne leki należało stosować, ani też w jakich ilościach pacjent winien je zażywać.
Wcześniejsze narodziny
Rzeczą wiadomą natomiast stała się rzecz inna i niezwykle ważna, mianowicie ta, że sztuka leczenia, jak i znajomość leków (co wynika z tabliczki) narodziła się dużo wcześniej. Gliniana tabliczka zaś stała się już tylko zapisem narosłej przez wieki wiedzy medycznej (mówiąc ogólnie). Jednocześnie odczytanie tej tabliczki dowiodło, że z powstaniem pierwszych kultur i cywilizacji ludzkich związane są także najstarsze zabytki piśmiennictwa medycznego (tak to trzeba określić) z tym uzupełnieniem, że sama sztuka leczenia i sztuka sporządzania leku musiały „narodzić się” o wiele wcześniej.
Nowa sztuka
Wspominam o tym nie bez powodu. Otóż tekst wspomnianej tabliczki wyraźnie mówi, że leczeniem i sporządzaniem leku zajmowała się jedna i ta sama osoba. I tak było przez parę następnych tysiącleci.
Chociaż, trzeba tu bezstronnie przyznać, że już w okresie istnienia tzw. „Szkoły Aleksandryjskiej” w III i II stuleciu przed nar. Chrystusa w Aleksandrii, mieście założonym przez Aleksandra Wielkiego w 331 r. i które stało się ówczesnym ośrodkiem kultury hellenistycznej, dało się zauważyć coraz wyraźniejsze dążenie do powstawania specjalizacji lekarskich. Po raz pierwszy bowiem w tym właśnie mieście podzielono lecznictwo na dietetykę, chirurgię i… sztukę sporządzania leku (z gr. „farmakeutikeis”). Oczywiście, ludzie uprawiający tę sztukę nie byli jeszcze aptekarzami w naszym dzisiejszym rozumieniu tego słowa, ale oni po prostu (jak to już stwierdził Wojciech Roeske) – „całą uwagę skupiali przede wszystkim na leku”.
Pierwszy krok
Jakkolwiek nie był to jeszcze formalny i zdecydowany rozdział między medycyną i aptekarstwem, niemniej był to pierwszy krok uczyniony w tym kierunku; znaleźli się bowiem lekarze, którzy zarzucili właściwe lecznictwo, a zaczęli poświęcać się głównie uprawie roślin leczniczych oraz przyrządzaniu z nich leków. Lekarze ci nieświadomie awizowali (jak to również ładnie ujął Wojciech Roeske) „późniejszą potrzebę powołania do życia społeczności, której zasadniczym, społeczno-zawodowym celem będzie lek”.
Constitutionum Regni Siciliarum Libri III - Wikipedia
Konstytucje Królestwa Sycylii
Społeczność taka powstała w pierwszej połowie XIII w. i to za sprawą Fryderyka II z dynastii Hohenstaufów, cesarza rzymskiego, a jednocześnie króla Sycylii i Włoch Południowych. Dokładnie w roku 1231 na sejmie w Melfi wydane zostały tzw. „Konstytucje Królestwa Sycylii” (Constitutiones Regni Siciliae), zwane też „Księgą praw cesarskich” (Liber Augustalis), a to z uwagi na tytuł cesarski sycylijskiego monarchy.Dosyć prędko, bo już w następnych latach pierwotna kodyfikacja z Melfi była rozszerzana, pojawiły się dodatki i uzupełnienia, których dotąd brakło, albo których wydanie okazało się konieczne. Były to tzw. „nowele” (Novellae) lub „Nowe Konstytucje” (Novae Constitutiones).
Trzy części
Ten „Zbiór praw Fryderyka” został podzielony na trzy części (tzw. „Księgi”: Liber I, Liber II i Liber III), z których każda zawiera liczne „tytuły” (łac. „Titulus”, a mówiąc współcześnie: „artykuły”) ustaw, m.in. o ustroju państwa, o procesie, o prawie prywatnym, koronnym i lennym. W „Księdze III” kilka postanowień dotyczy spraw medycznych, zawartych w tytułach (artykułach) 44, 45 i 47. Tytuł (artykuł) 46 jest późniejszy i pochodzi z dopisku dokonanego w roku 1240 (przy okazji małe wyjaśnienie: rozłożenie w czasie kodyfikacji prawa w Królestwie Sycylii i Włoch Południowych, a w nim ujęcie spraw medyczno-aptekarskich sprawiło, że literatura przedmiotu – kiedy mowa o rozdziale funkcji leczenia od funkcji sporządzania leku podaje z reguły przedział lat 1231-1240).
Rozdział medycyny i aptekarstwa
Tytuł, a mówiąc współcześnie – artykuł 46 jest bardzo istotny dla spraw aptekarstwa; w bardzo precyzyjnej formie reguluje on bowiem – najpierw – czynności lekarza, a następnie aptekarza. Inaczej mówiąc – w paragrafie tym ustanowiony został zasadniczy rozdział pomiędzy czynnością leczenia (a więc medycyną) i czynnością „sporządzania leku” (a więc „aptekarstwem”). Jest tam również mowa o wzajemnych stosunkach pomiędzy lekarzem i aptekarzem.
POLECAMY TEŻ:
Dwie nazwy
Ponadto zawiera on też nazwę dla określenia nowej specjalności zawodowej związanej ze sporządzaniem leku oraz nazwy placówki, w której ta czynność miała być odtąd wykonywana; były nawet dwie propozycje nazw: „statio” i analogicznie „stationarius” oraz „apotheca” i „apothecarius” (a także „confectionarius”). Jak łatwo się domyśleć – zwyciężyły nazwy „apteka” i „aptekarz”. Na uwagę zasługuje też istotne postanowienie uznania apteki za publiczną placówkę sanitarną (Officina Sanitatis), skoro jej uruchomienie (urządzenie, otwarcie) uzależnione zostało od otrzymania zgody władz państwowych (sic!) i to tylko w „określonych tylko miastach królestwa” (dziś taką zgodę władz państwowych nazywamy po prostu „koncesją”). I wreszcie w artykule tym jest mowa o ustanowieniu cennika, czyli taksy opłat za leki.
Aptekarska przysięga
Ze względów zasadniczych należy również przypomnieć, że w artykule 47 mowa jest o obowiązku złożenia przysięgi przez tych „którzy przygotowują leki, że będą je sporządzać wiernie według przepisu sztuki i ludzkich zdolności w obecności zaprzysiężonych mężów. Jeśliby inaczej robili, mają być ukarani konfiskatą całego swojego majątku ruchomego”.
Oto w krótkim zarysie podłoże prawne, które zrodziło nową placówkę w dziejach ludzkości – aptekę oraz nową profesję zawodowa – zawód aptekarza.
Zgoda władz
Po tym krótkim wstępie chciałbym uwagę swoją skoncentrować na jednym zasadniczym wątku, o jakim była wzmianka powyżej, a mianowicie – otrzymanej zgody władz państwowych na otwarcie nowej placówki i to – jak zaznaczono „w określonych tylko miastach królestwa”. Jak bowiem należy rozumieć owo pojęcie w słowie „zgoda” władz państwowych?
Kto mógł dostać?
Jeśli miejsce sporządzania leku – aptekę – uznano za publiczną placówkę sanitarną, to zgodę na jej otwarcie mógł otrzymać ktoś, kto cieszył się zaufaniem władz państwowych. Z drugiej strony ów „ktoś” mógł mówić o okazanym mu faworze, przywileju, jaki go spotkał, gdyż w innym razie nie miałby co marzyć, aby taką placówkę sporządzania leku uruchomić. Ta „zgoda”, a właściwie „przywilej” stał się główną podstawą umożliwiającą otwarcie apteki przez kilka następnych stuleci.
Oczywiście, dawcą takiego przywileju był ktoś, kto dzierżył władzę w danym państwie, regionie czy tylko w danym mieście. Do dni dzisiejszych w różnych archiwach (nie tylko polskich) i muzeach przechowało się wiele królewskich dokumentów – przywilejów nadających konkretnej osobie (aptekarzowi) prawo założenia apteki w określonym mieście. Przykładem jest choćby Gdańsk, w którego archiwach przechowało się kilka przywilejów królewskich na otwarcie apteki w Gdańsku.
Czekając na łaskawość
Dawcą przywileju mogła też być Rada Miejska jakiegoś miasta, uzurpująca sobie jedyne prawo do wydawania takich zezwoleń na uruchomienie apteki. I tu również Gdańsk jest przykładem takiego właśnie uzurpowania sobie decyzji wydawania takich zezwoleń, a nawet przykładem czegoś więcej: lekceważenia królewskich przywilejów na otwarcie apteki, miejsca sporządzania leków. Przecież mimo posiadania królewskiego przywileju nigdy nie udało się Krzysztofowi Wiesenerowi uruchomić apteki w Gdańsku, zaś taki Marcin Gerbricht musiał aż 12 lat czekać na „łaskawość” („życzliwość”?) Rady Miejskiej w Gdańsku, mimo posiadania przywileju otrzymanego od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego na uruchomienie apteki w tym właśnie mieście.
Podstawy prawne aptekarstwa
Najwięcej dla rozwoju podstaw prawnych aptekarstwa w Europie uczyniono w państwach niemieckich, a już szczególnie w państwie pruskim. Warto przypomnieć, że pierwszą ustawę dla aptek w Prusach, a ściślej dla miasta Królewca, wydał w roku 1555 książę Albrecht. Potem 19 listopada 1683 r. Fryderyk Wilhelm, zwany Wielkim Elektorem, wydał dla księstwa pruskiego nową ustawę aptekarską wraz z taksą na leki. Jednakże już w latach następnych o sprawach szpitali i aptek zaczęły decydować poszczególne kraje federacyjne państwa pruskiego. Ale o tym już w następnym odcinku.
WARTO WIEDZIEĆ
Norymberski system wagowy Żywotność i prężność decyzyjna rad miejskich nie była tylko cechą charakterystyczną dla Gdańska. Wiele innych miast w Europie postępowało podobnie. Co więcej, ich decyzje często zaczęły rzutować na rozwój i kształtowania się aptekarstwa w ogóle w Europie. Takim szczególnym miastem europejskim w XVI wieku stała się Norymberga. To właśnie w tym mieście rada miejska zaleciła aptekarzom stosowanie się do przepisów na sporządzanie leków, opracowanych przez młodziutkiego, ale już znanego lekarza Walerego Cordusa; było to słynne wkrótce „Dispensatorium Norimbergense”. Z tego miasta wyszedł też pomysł stosowania specjalnej „wagi aptekarskiej”, znany p.n. „Pondus medicinalis noricum” (a więc „norymberski system wagowy”), który się przyjął niemal w całej Europie (no i oczywiście w Gdańsku, zalecony nawet specjalna gdańską „ustawa aptekarską”, jaką władze Gdańska wydały w 1597 r.).
Autor: dr hab. n. farm. Aleksander Drygas
