Musiało minąć wiele stuleci, aby księga o lekach stała się urzędowym zbiorem norm, na początku w skali lokalnej – jednego miasta, potem regionu, aby wreszcie stać się wydawnictwem narodowym, ogólnopaństwowym.
Długie i barwne są dzieje farmakopei, tej jedynej i niezwykłej księgi, w której ludzie – zajmujący się sztuką leczenia – od zarania zawierali przepisy na sporządzanie leków. Księgom tym w różnym czasie różne nadawano nazwy. W Europie były to: antidotaria (tu słynne „Antidotarium” Mikołaja Przełożonego z Salerno), Dispensatoria, Ricettaria czy jak u Arabów p.n. „Ekkrabadin”.
Nowa nazwa
Jednak w połowie XVI w. narodził się nowy termin, a mianowicie „Farmakopea”. Po raz pierwszy określenie to znalazło się w tytule książki Jacquesa du Bois (Sylviusa), wydrukowanej w Lyonie w 1548 r.: „Pharmacopoeae libri tres, his, quid artem medicam et pharmacopoeam tractant exercentque, maxime necessarii”. Szczególnie zaś termin „farmakopea” został szybko rozpowszechniony za sprawą gdańskiego aptekarza Jana Placotomusa, autora słynnego dzieła, a ściślej mówiąc – podręcznika dla adeptów „sztuki aptekarskiej” pt. „Pharmacopoea in compendium redacta”, wydanego drukiem w Antwerpii w 1560 r. i powtórzonego w Leydzie w 1561 r., pod zmienionym tytułem „Compendium Pharmacopoeae Joannis Placotomi eiusdem Dispensatorium usitatissimorum hoc tempore medicamentorum descriptiones continens, ed. Lugduni Anno 1561” (warto tu dodać, że to właśnie wydanie stanowiło częściowy wzór dla farmakopei wydanej w Kolonii w 1565 r.; w tym kontekście można nawet mówić o wkładzie Placotomusa do historii farmacji europejskiej).
![Pharmacopoea in compendium redacta ... Ejusdem Dispensatorium usitatissimorum hoc tempore medicamentorum descriptiones continens / [Johann Placotomus] - archive.org](https://prowly-uploads.s3.eu-west-1.amazonaws.com/uploads/3504/assets/228426/original-400649ea6f95e8e225796fd4317c3a14.jpg)
Pharmacopoea in compendium redacta ... Ejusdem Dispensatorium usitatissimorum hoc tempore medicamentorum descriptiones continens / [Johann Placotomus] - archive.org
W rok po ukazaniu się drugiego wydania dzieła Jana Placotomusa (w Leydzie), w Bazylei wyszła książka lekarza z Metzu o nazwisku Anutius Foesius i pod tytułem „Pharmacopoea Mediomatrica”.
WARTO WIEDZIEĆ Po raz pierwszy obowiązek stosowania się do wydanych przepisów na sporządzanie leków pojawił się we Florencji w 1498 r.
Lekospis
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (Warszawa 1964, t. 3, s. 591) podaje następującą definicję na określenie farmakopei: jest to „urzędowy spis leków, podający obowiązujące normy ich składu, analizy, przyrządzania, dawkowania, przechowywania i oceny” (stąd też jej robocze określenie „lekospis”).
W definicji tej zastanawia tylko użyte słowo „urzędowy”. Odpowiedź jest prosta: lek ma przecież przywracać zachwiane zdrowie, a zdrowie – jakkolwiek jest nasza prywatną sprawą – jest także sprawą publiczną. Od zdrowia pojedynczych obywateli zależy zdrowie narodu. Jeśli zaś posługujemy się pojęciem „naród”, to jednocześnie musimy mówić i o jego władzy państwowej. Władza państwowa zaś – w trosce o zdrowie swoich obywateli ustala normy jakości surowców leczniczych i leków, a także sposoby ich przyrządzania, przechowywania, oceny itd.
Farmakopea miejska
Po raz pierwszy obowiązek stosowania się do wydanych przepisów na sporządzanie leków pojawił się we Florencji w 1498 r., gdzie komisja utworzona z doświadczonych lekarzy i aptekarzy zajęła się opracowaniem odpowiedniego „lekospisu”. W ten sposób w Europie pojawiła się pierwsza „farmakopea miejska” o długiej nazwie: Ricettario di dottori dell’arte e di medicina del Collegio Fiorentino all’instantia delli signori Conseli della universita delle speciali, Firenze 1498”. Następne wydanie (1567) ukazało się już pod skróconą nazwą „Ricettario Fiorentino”. Za przykładem Florencji poszły inne miasta włoskie, wprowadzając bądź „Receptariusz florencki” bądź własne na nim wzorowane kodeksy.
Ricettario Fiorentino, 1597: strona tytułowa / Wikipedia: Wellcome Library, London
Europejskie kodeksy
W Hiszpanii, w Barcelonie, w 1535 r. został opracowany kodeks aptekarski pt. „Concordantia pharmacopeorum”, używany w większych miastach hiszpańskich. W krajach niemieckich pierwszym lekospisem, opracowanym przez Walerego Cordusa na polecenie Komisji Miejskiej miasta Norymbergi, było dzieło pt. „Pharmacorum conficiendorum ratio vulgo Dispensatorium” (zwane często w skrócie jako „Dispensatorium Norimbergense”), wydane drukiem w 1546 r. (w drukarni Johanna Petreiusa).
Przepisy tego kodeksu obowiązywały tylko aptekarzy Norymbergi, ale wkrótce inne miasta niemieckie i dość szybko holenderskie i francuskie – poszły za przykładem Norymbergi wprowadzając już to jej lekospis lub redagując własne. Na przykład miasto Augsburg poleciło jednemu ze swych wybitnych lekarzy, Adolfowi Occo, napisanie kodeksu lekarskiego dla aptek augsburskich. Kodeks ten ukazał się w r. 1564 pt. „Enchiridion sive ut vulgo vocat dispensatorium”. Lekospis ten stał już wyżej od opracowania Walerego Cordusa, i to do tego stopnia, że stał się nawet wzorem dla wielu późniejszych podobnych wydawnictw. Warto też podkreślić, że coraz częściej w tytule dzieła pojawia się określenie „farmakopea”, które staje się powszechnym.
ZAPAMIĘTAJ Termin „farmakopea” narodził się w połowie XVI w.
Pierwszy ogólnopaństwowy
Niemal do schyłku XVII w. istniały tylko lekospisy wielkich miast europejskich. Pierwszą farmakopeą, mająca charakter kodeksu ogólnopaństwowego, jest „Dispensatorim Brandenburgicum” z 1698 r. Dopiero po powstaniu Królestwa Pruskiego Fryderyk I rozporządzeniem z 14 maja 1714 r. nakazał przedrukować dotychczasowe „Dispensatorium Brandenburgicum” pod nowym tytułem „Dispensatorium Regium et Electorale Borusso-Brandenburgicum”, które do 1781 r. miało 9 wydań. W r. 1799 ukazało się nowe wydanie pod zmienionym tytułem „Pharmacopoea Borussica ed. I” (7 wydań do r. 1862).
Czas na Polskę
Farmakopea Prusko-Brandenburska posłużyła z kolei za przykład i wzór dla farmakopei innych państw, przy czym zmieniano czasem tylko tytuł i przedmowę, zostawiając całą – dość skromną wówczas – treść. Takim swego rodzaju przedrukiem „Borussiki” (jak powszechnie mówiono o tym kodeksie), była pierwsza farmakopea polska: „Pharmacopoea Regni Poloniae” (Farmakopea Królestwa Polskiego), wydana w Warszawie w 1817 r. Od tego wydania liczy się numeracja wszystkich następnych wydań „Farmakopei Polskiej”.
Patriotyzm profesora
Warto tu wspomnieć, że wybór tej farmakopei jako początek numeracji dla następnych polskich jej wydań swego czasu zakwestionował prof. Henryk Bukowiecki uważając, że weszła ona w życie, kiedy Polski nie było na politycznej mapie Europy (a był to zabór rosyjski), że są przykłady autentycznie polskich opracowań z okresu I Rzeczypospolitej, jak choćby „Dispensatorium Gedanense” (z Gdańska z r. 1665) czy „Krakowskiej Farmakopei” w opracowaniu Jana Woyny z 1683 r. a nawet tzw. „Farmakopei Kościuszkowskiej” z 1794 r.
Można tu chylić głowę przed patriotyzmem Profesora Bukowieckiego przeciwstawiającego się farmakopei wydanej w zaborze rosyjskim, od której zaczęła się numeracja tych opracowań w niepodległej już Polsce, a wedle którego lepiej by było (właśnie patriotycznie), gdyby numerację tych wydań wzięto od jednej z tych farmakopei z dawnej Polski!
1817 To rok powstania pierwszej „Farmakopei Polskiej”
Miejskie, nie państwowe
Profesor Bukowiecki nie wziął tylko pod uwagę faktu, że zacytowane przez niego opracowania lekospisów miały charakter miejski bądź – jak w przypadku „Farmakopei Kościuszkowskiej” – charakter wojenny. Tymczasem tego typu wydania muszą posiadać charakter wydań państwowych. I taki też charakter miała „Pharmacopoea Regni Poloniae” (zresztą, była ona opracowana już w czasie istnienia Wielkiego Księstwa Warszawskiego, a więc tworu państwowego w miarę niepodległego).
Jednak na skutek wydarzeń politycznych - nieudana wyprawa Napoleona na Moskwę i poniesiona tam jego klęska, wreszcie upadek Księstwa Warszawskiego i nowy „ład polityczny” zaprowadzony na Kongresie Wiedeńskim sprawił, że „po uspokojeniu” spraw politycznych, opracowanie „Farmakopei Królestwa Polskiego” stało się możliwe dopiero w 1817 r.
Kolejne wydania
„Farmakopea Polska” z numerem drugim, ukazała się już w niepodległej Polsce w 1937 r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1938 r. Po drugiej wojnie światowej – w 1946 r. – przedrukowano ją bez zmian. Farmakopea ta obowiązywała do 1954 r., kiedy to ukazała się „Farmakopea Polska III”.
Zarządzeniem Ministra Zdrowia z 23 marca 1957 r. powołano przy Instytucie Leków Komisję „Farmakopei Polskiej IV” z 8 podkomisjami. Rezultatem kilkuletniej pracy Komisji było wydanie dwutomowej „Farmakopei Polskiej IV”.
Aktualnie w Polsce – w polskich aptekach, obowiązuje dziewiąte wydanie „Farmakopei Polskiej”, wydanej drukiem w 2011 r.
Autor: dr hab. n. farm. Aleksander Drygas
więcej z dziejów farmacji...
Historia stara jak świat – początki farmacji
Czemu zawdzięczamy leki? Trzem królestwom przyrody: światu roślin, zwierząt i mineralnemu. Od przełomu er w naszych ludzkich dziejach, czyli przez dziewiętnaście stuleci ów świat trzech królestw przyrody, z którego wywodziły się leki, nazywano „materią medyczną”. Rozpocz...
Czytaj więcej
