O recepturze aptecznej krążą wśród farmaceutów różne opinie. Wiele z nich twierdzi, że odeszła już dawno do lamusa. Część jednak uważa, że to idealny sposób na zindywidualizowanie terapii pacjenta. Aby “odczarować” złą sławę receptury, w poniższym artykule, weźmiemy pod lupę siarkę i jej rolę w recepturze aptecznej.
Sulfur ad usum externum, czyli siarka do użytku zewnętrznego to popularny składnik recepturowy. Warto zapoznać się z jej istotnymi właściwościami zawartymi w obowiązującym wydaniu Farmakopei, aby wiedzieć, jak z nią postępować przy określonej recepcie.
Właściwości farmakopealne siarki przeznaczonej do receptury
Najczęściej spotykane synonimy tego pierwiastka przeznaczonego do receptury to siarka strącona, Mleko siarczane, Sulfur praecipitatum, jak również Lac Sulfuris. Jest obecna w medycynie już od starożytności jako pierwiastek posiadający lecznicze właściwości. Nazwa "siarka” pochodzi od staroindyjskiego słowa sira, co oznacza "żółty". Dawniej można było się też spotkać z postacią siarki jako kwiatu siarczanego (Rp. Flos sulfuris). Pod tą wdzięczną nazwą kryła się jej sublimowana odmiana, która obecnie została zastąpiona siarką strąconą.
Występuje w postaci blado-żółtego, miałkiego proszku o charakterystycznym zapachu. Jest trudno rozpuszczalna w wodzie, jak i w etanolu. To często stosowany składnik recepturowy leków do użytku zewnętrznego, stąd dopuszczalne stężenie siarki w jakiejkolwiek postaci dermatologicznej, na podstawie danych zawartych w Farmakopei X, mieści się w przedziale pomiędzy 5 proc., a 30 proc.
Jakie postaci leków z użyciem siarki strąconej są najbardziej popularne? Nietrudno się domyślić, że siarka bardzo polubiła się z receptariuszami lekarzy dermatologów. Najczęściej występuje w postaci maści, papek, zawiesin itp. Ciekawą formą wykorzystania siarki jest mieszanina z mydłem potasowym. Posiada wszechstronne zastosowanie w recepturze aptecznej, także jeśli chodzi o formy złożone leków w połączeniu z innymi substancjami czynnymi oraz pomocniczymi. Jednak aktualnie prym wiodą postaci leków do stosowania zewnętrznego i na nich postaramy się skupić w artykule.
Właściwości lecznicze siarki
Przede wszystkim, opisywana substancja czynna charakteryzuje się aktywnością przeciwbakteryjną, przeciwgrzybiczną oraz przeciwświerzbową. Niszczy różnego rodzaju pasożyty. Wykazuje się działaniem wysuszającym i odkażającym w przypadku cer tłustych, skłonnych do łojotoku i nadmiernego wydzielania sebum. W związku z tym idealnie sprawdzi się w przypadku problemów trądzikowych, ponieważ przyczynia się do aktywnego złuszczania naskórka oraz działania keratoplastycznego.
Dodatkowo, leki z siarką w składzie, z powodzeniem sprawdzą się w przypadku leczenia łupieżu, różnego rodzaju grzybic, łojotokowego zapalenia skóry oraz przy problemach z nieprawidłowym rogowaceniem się naskórka. Jeśli chodzi o ostatnią przypadłość to można tutaj wykorzystać ciekawą właściwość leczniczą siarki, jaką jest rozpuszczanie keratyny na skórze, poprzez aktywność siarczków po zastosowaniu na skórę leków zawierających siarkę w postaci strąconej. Równocześnie substancja ta pobudza warstwę rozrodczą naskórka do czynności proliferacyjnych, co czyni siarkę bardzo skutecznym środkiem w walce z różnorodnymi problemami dermatologicznymi.
Warto także wspomnieć o substancjach recepturowych, które bardzo często wzmacniają działanie siarki oraz zastosowane razem dają bardziej pożądany i skuteczny efekt terapeutyczny. Woda wapienna wspomaga keratolityczne działanie siarki i często występują razem w składzie konkretnego leku recepturowego. Podobne właściwości wykazuje rezorcyna oraz kwas salicylowy. Razem z siarką mają bardzo silne działanie złuszczające, co może wspomóc pacjentów dermatologicznych w walce z uporczywymi bliznami potrądzikowymi. Siarka też bardzo często wchodzi w skład preparatów zawierających np. tlenek cynku, balsam peruwiański lub antybiotyki, takie jak neomycyna oraz chloramfenikol.
Najczęściej popełniane błędy w recepturze z udziałem siarki
Niestety szerokie zastosowanie i skuteczność siarki w preparatach recepturowych nie idzie w parze z łatwością przygotowania leków z jej udziałem. Wynika to z paru przyczyn. Jedną z nich jest bardzo słaba rozpuszczalność siarki. Zarówno w wodzie, jak i w etanolu, stąd bardzo często preparaty mają postać papki, płynu bądź maści, gdzie siarka zostaje odpowiednio zawieszona. Dlatego warto pamiętać, aby poinformować pacjenta oraz zamieścić informację na sygnaturze leku żeby uprzednio wstrząsnąć opakowanie przed użyciem. Jest to bardzo ważne, ponieważ pozwala na równomierne rozmieszczenie pierwiastka w całej objętości leku, a co za tym idzie, dużo lepsze działanie preparatu.
Kolejną przyczyną jest mała kompatybilność siarki z jakimkolwiek podłożem maściowym. Wynika to z tego, że bardzo trudno jest uzyskać zadowalające rozdrobnienie siarki, tak aby odpowiednio zawiesić ją w podłożu. Rozwiązaniem tego problemu jest uprzednie roztarcie siarki razem z kilkoma kroplami parafiny płynnej, glicerolu lub odrobiną podłoża maściowego. Istotną kwestią jest tutaj także odpowiednie użycie moździerza i staranność rozcierania. Inne niezgodności z siarką pojawiają się także w kontakcie z inną substancją recepturową, jaką jest np. balsam peruwiański. W maści, która zawiera oba te składniki, przy nieprawidłowej technice wykonania, będzie dochodzić do wydzielania się balsamu, a co za tym idzie maść przestanie być jednorodna. Aby tego uniknąć należy zmieszać oddzielnie siarkę oraz balsam z resztą substancji, które wymienione są w recepcie, na podstawie własnej wiedzy, a następnie połączyć je ze sobą na samym końcu.
Warto tutaj poruszyć również kwestię szerokiego zastosowania unguatora do przygotowywania różnego typu leków recepturowych. Jeśli chodzi o wykonanie preparatów, które mają w składzie siarkę, to niestety nie możemy polegać tylko na tym urządzeniu. Stopień rozdrobnienia proszku na pewno nie będzie spełniał naszych oczekiwań. W związku z tym należy go uprzednio zmikronizować przy pomocy moździerza z odrobiną podłożą lub parafiny/glicerolu.
Najczęstsze przykłady receptury z siarką w praktyce farmaceuty
Aqua Kummerfeldi
Rp.
- Camphora 6,0
- Gummi arabici 6,0
- Sulfur ppt 20,0
- Aqua calcis ad 200,0
- ZMIESZAĆ PRZED UŻYCIEM
Powyższa recepta prezentuje przepis na "Papkę Kummerfelda”. Jest to lubiany przez wielu lekarzy, jak i pacjentów, lek na różnego rodzaju problemy dermatologiczne związane z trądzikiem młodzieńczym. Pomimo swojej niezbyt przyjaznej oraz "niewygodnej” konsystencji i zapachu, jest bardzo dobrze tolerowanym specyfikiem, który równocześnie jest bardzo skuteczny. Obecnie jej skład może być modyfikowany o dodatek różnych składników np. antybiotyku, idealnie sprawdzi się tu neomycyna.
Trudność w wykonaniu może polegać na uzyskaniu papki o jednorodnej konsystencji pozbawionej grudek. Aby tego uniknąć należy wykonać go następująco:
- Kamforę rozcieramy za pomocą moździerza z odrobiną etanolu, po czym dodajemy siarkę strąconą, dalej ucierając.
- W oddzielnej zlewce łączymy ze sobą gumę arabską z częścią wody wapiennej, najlepiej zachować stosunek ok 1:1,5.
- Następnie zlewkę należy delikatnie podgrzać, tak aby powstał kleik, który później łączymy z zawartością moździerza.
- Na koniec dodajemy pozostałą wodę wapienną, lek przelewamy do butelki, należy "popłukać" moździerz resztkami wody wapiennej i przelać do butelki do pożądanej masy leku.
- Na sygnaturce oprócz niezbędnych informacji, należy zamieścić: ZMIESZAĆ PRZED UŻYCIEM
Unguentum sulfuratum
Rp.
- Sulfuris praecipitati 30,0
- Adipis suilli ad 100,0
Powyższy skład przedstawia przykład recepty na maść siarkową prostą. Farmakopealny przepis mówi o połączeniu siarki ze smalcem w proporcji 3:7. Jest bardzo skuteczna w przypadku leczenia i łagodzenia uporczywych objawów świerzbu. Wykazuje działanie odkażające, wysuszające oraz przeciwzapalne. Jest to przykład maści typu zawiesiny, ze względu na zawartość siarki, którą należy odpowiednio zawiesić w podłożu, aby pozbyć się niepożądanych grudek preparatu. Aby poradzić sobie z tą niedogodnością w przypadku tej recepty należy dokładnie rozetrzeć siarkę za pomocą moździerza z dodatkiem stopionego podłoża maściowego. Zabieg użycia łaźni pozwala nam na równomierne rozproszenie siarki i uzyskanie jednolitej konsystencji maści.
Unguentum Wilkinsoni
Rp.
- Sulfuris praecipitati 7,5
- Picis liquidae Pini 7,5
- Calci carbonatis praecipitati 5,0
- Saponis kalini
- Adipis suilli aa 15,0
Jest to przykład maści siarkowej o bogatszym składzie, stąd nazywana jest często maścią siarkową złożoną, czyli Unguentum sulfuratum compositum. Również wykazuje działanie przeciwświerzbowe i odkażające. Wykonanie tej maści opiera się także na podobnej zasadzie co w przypadku prostej maści siarkowej. Tutaj także stapiamy podłoże razem z dziegciem. Natomiast w osobnym moździerzu rozcieramy wszystkie substancje proszkowe razem z mydłem potasowym. Na koniec łączymy ze sobą zawartość obu naczyń.
Bibliografia:
- Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M. (red.). Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.
- Farmakopea Polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, PTF Warszawa 2014.
- Sierpniowska O., Adeps suillus w recepturze aptecznej, Aptekarz Polski, 2010.
- Chmielak W., Ściąga z receptury, Edycja III, Szczecin, 2011.
Autor: mgr farm. Artur Rakowski
ZOBACZ TAKŻE:
Pomoc pacjentowi z zespołem suchego oka
Wspólnym mianownikiem zaburzeń, które zalicza się do obrazu klinicznego zespołu suchego oka jest nieprawidłowe nawilżenie powierzchni oka. Jego objawy wynikają m.in. z niedoboru wydzieliny łzowej lub nieprawidłowej struktury filmu łzowego. Kto jest najbardziej narażony n...
Czytaj więcej
Szczepienia w aptekach? Powstała koalicja, która chce o to walczyć
„Rozszerzenie uprawnień farmaceutów i wprowadzenie szczepień do aptek pozwoli równomiernie rozłożyć kompetencje i obowiązki pomiędzy wszystkich pracowników systemu ochrony zdrowia” – czytamy na stronie Ogólnopolskiego Programu Zwalczania Grypy.
Czytaj więcej
